Gjuha shqipe dhe Kongresit i Drejtshkrimit sot
Shqipja standarde me burimet e saj nga gjuha e gjallë do selitur në frymën e përshtatjes së gjerë me nevojat e botës moderne, duke përthithur sa më shumë nga shprehja e saj e gjallë. Ajo, shprehja e gjallë, e përcakton hapësirën e lirisë shprehëse. Zgjerimi i spontanitetit shprehjor të ndërlidhur me gjallninë jetësore, duke mbajtur parasysh të kuptuarit sa më të lehtësuar në hapësirën e bashkësisë së folësve, është diçka që do synuar dhe përmbushur në shkallë të gjerë në proceset dinamike standardizuese
Le të pyesim menjëherë: Ç’është gjuha shqipe sot?dhe le të shprehim një përgjigje të shlirë, që mund të gjendet gjithandej për gjuhë të ndryshme: gjuha shqipe sot është i tërë potenciali shprehjor i bashkësisë gjuhësore shqipe. Ky potencial gjallon nëpër shtresa të shumta, si në të folmet organike vendore, në dialekte, në fenomene në kapërcyell midis të folmesh të ndryshme, në të folme qytetesh, në zhargone, e deri te manifestimi i gjuhës standarde me ndërlidhjet e ndërvarësitë e saj me aspekte të ndryshme, me manifestimet e pak a shumë formale në rrethet e arsimuara, krejtësisht formale në komunikimet zyrtare dhe në korrespondencat e punës, etj. Lidhur me funksionet shoqërore të gjuhës shqipe mund të shënohen po ashtu shtresëzime. Do theksuar dhe realiteti i kontakteve të bashkësisë së folësve të shqipes me gjuhë e dialekte gjuhësh të tjera, me italishten, me greqishten, me sllavishtet e jugut, me turqishten, me anglishten, me gjermanishten, me frëngjishten, me gjuhët skandinave, më tej në tërë botën. Në ato kontakte shqipja jo çdoherë është e rendit të barabartë.
Në kohën e Kongresit të Drejtshkrimit bashkësia gjuhësore shqipe, me traditën e varianteve letrare, me shtresëzimet shoqërore, shtrihej në RPS të Shqipërisë së izoluar me sistem rigjid të Lindjes, në RFS të Jugosllavisë po ashtu në një sistem socialist me kontroll politik-ideologjik e mbisundim të dukshëm të serbokroatishtes (jo njësoj në Kosovë, në Maqedoni, në Malin e Zi dhe në Serbi). Komunikimi midis pjesëve të bashkësisë gjuhësore në Shqipëri dhe në ish-Jugosllavi ishte i reduktuar në komunikime përmes radios, më vonë, televizionit, apo shumë i kontrolluar përmes librave, gjithnjë me mbulesë të fuqishme të shprehjes propagandistike. Pjesët e tjera të bashkësisë gjuhësore shqipe në diasporën historike dhe në diasporën aktuale thuaja se nuk kishin komunikime me trungun. Bashkësia e folësve të shqipes ishte e ndarë dhe në kontroll të rreptë politik-ideologjik e propagandistik.
Sot bashkësia gjuhësore e shqipes shtrihet në shtete gjithnjë të ndara dhe në diasporën me shtresëzime të ndryshme. Bashkësia e folësve të shqipes jeton sot kryesisht në sisteme demokratike me orientime vlerore liberale, në diasporë pjesërisht në sisteme autokratike. Por komunikimi midis folësve të kësaj bashkësie sot është më i madh se kurrë ndonjëherë në histori. Dallimet dhe ngjashmëritë midis varieteteve diatopike, diastratike e të tjera ndodhen në kontakte e ndërthurje gjithnjë e më të dendura. Hapësirat e mundësitë e përdorimit të varietetit gjuhësor standard sot janë të ndryshme nga të kohës kur u mbajt Kongresi. Një aspekt i rëndësishëm i ndërkomunikimit do të thosha në shkallë planetare lidhet drejtpërsëdrejti me përparësitë që ka sjellë revolucioni informatik.
As gjuha shqipe e përdorur sot në jetën publike nuk është krejt e njëjtë me shqipen e viteve ’60-’70 të shekullit XX, kur u bë ky standardizim, sidomos në leksik e terminologji, pale në shprehjet e zhvillimeve të reja.
Vështrimi i shqipes si një tërësi shumështresore na çon te një dritë tjetër. Tradita e stilizimeve të shqipes në variante letrare bën pjesë në tërësinë gjuhë shqipe. Shqipja e njësuar letrare, shqipja standarde nuk mund të shihet si e ndarë nga shqipja letrare e mëhershme (dhe jo vetëm nga dialektet), përkundrazi, aty dalin mundësi e burime për të. Ato janë pjesë të shqipes. Shqipja është horizonti i gjerë, ndërsa shqipja standarde është pjesë e këtij horizonti, sigurisht më e rëndësishmja, dhe është e tillë për shkak se i përthith lëngjet e veta në ato burime. Më duket i drejtë mendimi i atyre gjuhëtarëve që thonë se, pasi të jetë krijuar gjuha standarde, variantet e stilizimet e mëparme bëhen diçka si stile funksionale të saj. Shqipja është realitet i gjallë në vorbullin kompleks e që po bëhet gjithnjë e më i ndërliqshëm në epokën e globalizmit. Marrja e dhënia midis varieteteve të shqipes nuk e ka natyrën e huazimit, po është diçka brenda sferës së gjuhës shqipe.
Shqipja standarde me burimet e saj nga gjuha e gjallë do selitur në frymën e përshtatjes së gjerë me nevojat e botës moderne, duke përthithur sa më shumë nga shprehja e saj e gjallë. Ajo, shprehja e gjallë, e përcakton hapësirën e lirisë shprehëse. Zgjerimi i spontanitetit shprehjor të ndërlidhur me gjallninë jetësore, duke mbajtur parasysh të kuptuarit sa më të lehtësuar në hapësirën e bashkësisë së folësve, është diçka që do synuar dhe përmbushur në shkallë të gjerë në proceset dinamike standardizuese.
Në vise të ndryshme (ndoshta gjysma e folësve të shqipes së trungut ballkanik sot është në dinamikën e mërgimit), folësit e shqipes janë në gjendje që të mos kenë preokupime të njëjta në raport me gjuhën shqipe dhe varietetet e saj, edhe të gjuhës standrade. Ka të atillë ndër ne që shqipen e kanë vetëm gjuhë amtare, ka të tjerë që varietetin standard e kanë tashmë gjuhë amtare. Të tillët e kanë mundësinë që çdogjë të realizojnë në këtë varietet: të flasin në familje, në shkollë, në shoqëri, në punë, në lexime letrare, shkencore, në veprimtari të prodhimit, të shkencës e të kulturës. Ka të tjerë që e kanë gjuhë amtare, por në një varietet dukshëm të ndryshëm nga standardi. Të tjerë që edhe kur mund ta përdorin shqipen, duhet të luftojnë me dyshimin për racionalitetin e përdorimit të saj. Të tjerë që e kanë vetëm gjuhë të identitetit. Kemi raste tashmë që në shkencë e përdorin kryesisht anglishten apo ndonjë gjuhë tjetër e kjo tendencë po bëhet mbisunduese në stimulimet shoqërore lidhur me botimet e valorizimin e tyre vetëm jashtë, sidomos pas revolucionit informatik.
Kujdesi për gjuhën sot ndërlidhet me vlera si prestigji, moderniteti, demokracia, zhvillimi, gjithsesi jo me izolimin. Shqipja standarde shfaqet herë mjaft e fuqishme për të shprehur modernitetin, herë në gjendje më të dobët për të qenë dominuese në situata përballjeje përdorimore, por duhet të jetë gjithnjë e zonja për federimin midis varieteteve që e ushqejnë. Nëse duam ta shohim gjuhën shqipe në tërësinë e saj del e qartë se ajo është me shpërfaqje shumësore, në forma, në theks, në situatat ku përdoret si mjet shprehjeje. Kemi nevojë që gjuhën ta trajtojmë si kulturë në tërë gjerësinë e manifestimeve të saj. Me i dhanë qytetarit një gjuhë sipas masës së tij, kjo, mendohet nga një dorë studiuesish, duhej të ishte synimi i standardizimit të vazhdueshëm. Dhe pa e fajësuar përdoruesin, po duke kërkuar ta përshtatim mjetin për të. Na ngroh besimi i gjithandejshëm se gjuha duhet të na shërbejë të gjithëve nëpër të gjitha rrethanat. Zgjerimi optimal dhe qëndrimi përfshirës ndaj manifestimeve të ndërliqshme është një dalje sot. Bashkekzistenca e përdorimeve duhet të valorizohet, qoftë dhe për t’i evituar largimet nga trupi i standardit, apo evakuimin thellësisht dëmtues të përdorimeve standarde vetëm për situata specifike.
Përtej të arriturave në fushën e drejtshkrimit dhe të lavrimit të gjerë të pamohueshëm, më duket se situatat e dy dekadave të fundit po na çojnë drejt nevojave të ngutshme për rregullime në raport me gjuhën e folur, çka del më e ndërliqshme se problematika thjesht drejtshkrimore. Teknologjitë e reja të komunikimit na kanë vënë përpara nevojës që shprehjen ta kemi më shpesh ashtu si vjen e folur. Orientimi drejt komunikimit të reduktuar përmes celularit e kompjuterit ka krijuar pasoja, që nuk mund të superohen përmes reduktimit të komunikimeve, duke shkurtuar botimet e gazetave, ta zëmë. Paralelisht, nuk mund të mos bien në sy mungesat në formimin e vazhdueshëm në fushën e kulturës së të folurit, të kulturës së shprehjes publike, mungesa e plotë e mësimdhënies së gojtarisë (edhe në universitete).
Në dy-tri dekadat e fundit kemi pasur zhvillime intensive të përdorimit të shqipes. Veprimtaria e botimeve dhe sidomos e përkthimeve nga gjuhë të ndryshme në letërsi, në fushat e dijeve shoqërore, në filozofi, po arrin nivele që nuk i ka pasur ndonjëherë përdorimi i gjuhës shqipe dhe kjo po pasqyrohet në zgjerimin e mundësive shprehjore, në zbulimin e anëve më pak të njohura, pra në përgjithësimin drejt një rrafshi më të lartë të asaj që përkapim si gjuhë standarde dhe gjuhë të kulturës. Gjithsesi dukshëm më pak kemi zhvillime të këtij lloji në fushat e shkencave të sakta e të zbatuara, të teknologjisë së kohës. Kemi rrjet hipertrofik qendrash studimi universitar, por paradoksalisht më pak botime revistash për këto nivele në gjuhën shqipe. Po synohet vetëm botimi në revista ndërkombëtare me gjuhë të tjera. Por, ku të selitet shqipja në këto fusha?
Më duket se përtej përqëndrimeve shpesh të natyrave teknike në preokupimet për shqipen standarde lidhur me drejtshkrimin dhe gverreve në këtë fushë, ka kuptim dhe mund të jetë më frytdhënëse të orientohemi drejt shqyrtimeve në frymën e përshtatjes dhe të zhvillimit të mundësive shprehjore në kuadrin më të gjerë që kemi pasur ndonjëherë të kontakteve midis pjesëtarëve të bashkësisë sonë gjuhësore, gjithë duke u dalë përpara sfidave që ka sjellë horizonti i ri kulturor dhe nevojave jetësore për t’u integruar në zhvillimet e gjithmbarshme. Duken të nevojshme harmonizimet në shprehjet e jetës shoqërore sipas gjedheve eurokomunitare jo vetëm për nevojat e integrimeve që po synojmë në të gjitha pjesët e bashkësisë së folësve të shqipes në Ballkan, po edhe më shumë për nevoja përafrimi midis hapësirave dhe përdorimeve të ndryshme të përgjithësuara gjatë shekullit të fundit atje ku shqipja është me funksione publike. Kjo mund të niste, ta zëmë, me shqyrtimin e përbashkët të harmonizimit me atë që merret si bazë e përbashkët, si acquis communautaire, për të kaluar më tej në rrafshe të tjera. Integrimi në vete gjithsesi duhet t’i paraprijë ose së paku të shkojë paralelisht me integrimet globalizuese.
Shkruar nga Akademik Rexhep Ismajli
Ky punim është lexuar në konferencën shkencore njëditore “Shqipja standarde sot”, e cila u mbajt më 17 nëntor 2022, në Akademinë e Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, me rastin e 50-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe. Botohet me lejen e autorit.
Zhvillimi me rëndësi themelore në historinë e planifikimit gjuhësor
Akademik Rexhep Ismajli
I nderuar Kryetar i AShAK-ut,
I nderuar Kryetar i AShSh-së,
Kolege dhe kolegë, miq të pranishëm,
Jam i nderuar të hap punimet e konferencës shkencore “Shqipja standarde sot” që organizohet nga AShAK e AShSh, me tubim pune të shënojmë 50-vjetorin e zhvillimit me rëndësi themelore në historinë e planifikimit gjuhësor, të Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe.
50 vjet më parë, nga 20 deri më 25 nëntor 1972, në Tiranë, “me iniciativën e Institutit të Gjuhësisë e të Letërsisë të Universitetit Shtetëror të Tiranës”, u mblodh “forumi më i lartë shkencor në shkallë kombëtare për të diskutuar e për të marrë vendime të rëndësishme për drejtshkrimin e gjuhës së sotme shqipe dhe në një vështrim më të gjerë për çështje që lidhen me normën letrare”. Kongresi i zhvilloi punimet në mjediset e Kuvendit Popullor të Shqipërisë me pjesëmarrje të “87 delegatëve nga të gjitha rrethet e vendit, përfaqësues të shqiptarëve që jetojnë në Jugosllavi – në Kosovë, në Maqedoni e në Mal të Zi, si dhe të arbëreshëve të Italisë”. Në Kongres ishin të pranishëm “udhëheqës të partisë e të Shtetit, … dhe shokë të tjerë” nga Shqipëria. Fjalën e hapjes e mbajti ministri i arsimit dhe i kulturës i Shqipërisë Thoma Deliana, ndërsa në dy seanca plenare prof. Androkli Kostallari lexoi referatin “Gjuha e sotme letrare shqipe dhe disa problem themelore të drejtshkrimit të saj”.
Rezoluta e miratuar në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe shpallte: “populli shqiptar ka tashmë një gjuhë letrare të njësuar”. Shprehej mendimi se “duke marrë parasysh ndryshimet që pëson gjuha letrare gjatë zhvillimit të saj si edhe çështjet e reja që nxjerr praktika gjuhësore, Rregullave të drejtshkrimit t‘u bëhen, në të ardhmen, kur të jetë e nevojshme, përmirësimet dhe plotësimet e duhura”. Rezoluta bënte thirrje për shtresat e ndryshme që “ta pasurojnë e ta ngrenë gjithmonë më lart gjuhën tonë letrare kombëtare”.
Kryeministri Mehmet Shehu nxori dekrete për ndërmarrje veprimtarish konkrete për zbatimin e vendimeve të Kongresit. Të tilla vendime në Kosovë a gjetiu nuk ka pasur, por vendimet e Kongresit janë zbatuar kryesisht mbi bazë të entuziazmit.
historinë e zhvillimeve të planifikimit gjuhësor, i cili, me fjalët e sociolinguistit të shquar Joshua Fishman, “është edhe planifikim i kombësisë”, po ndodhte kthesa themelore. Përtej ndarjeve, po jetësohej heqja dorë nga planifikimet në shumë qendra. Kjo ishte vendosur në Konsultën Gjuhësore të Prishtinës në prill 1968: tash e tutje nuk do të kishte më pluricentrizëm.
Të nderuar pjesëmarrës, kam nderin të ftoj Kryetarin e AShAK-ut, Akademik Mehmet Kraja, të mbajë fjalën e përshëndetjes të Konferencës.
Jemi të nderuar sot me praninë e Kryetarit të AshSh-së, z. Akademik Skënder Gjinushi, të cilin e ftoj të mbajë fjalën e tij të përshëndetjes.
Fjala e hapjes së Konferencës shkencore me rastin e 50-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, të mbajtur në Akademinë e Shkencave dhe të Arteve të Kosovës me organizim të Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës dhe të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, 17 nëntor 2022