Latifi: Mos përgjegjësia është kthyer në një epidemi në Luginë

Publicisti, gazetari, analisti e romancieri Skender Latifi nga Presheva, i cili jeton dhe vepron në Belgjikë nga viti 2006, ka arritur ta ngrejë bibliotekën e shtëpisë dhe ka rreth 3 000 tituj. Prej librave të vjetër, më tepër i ka siguruar librat që janë botuar nga fundi i shekullit XIX. Si fëmijë, në moshën dyvjeçare nga jeta i është ndarë nëna dhe është rritur jetim. Jetimi kërkon drejtësi dhe padrejtësia e godet keq. Por, ai nuk ndalet, e sot e kësaj dite nuk kalon ditë pa lexuar e shkruar. Bashkëbisedimi ynë besoj se do të jetë interesant, sepse është realizuar pas një takimi që ia bëmë në shtëpinë e tij, jo në atdhe, por madje shumë larg, në Belgjikë. E kur është krijuesi në kurbet, atëherë është edhe më ndryshe, prandaj po u lë në shoqëri të kësaj bisede pa dorëza e pa asnjë kozmetikë të të shkruarit.

Ju kujtohet dita e parë kur e morët rrugën e kurbetit?

Latifi:Së pari shpresoj që ky bashkëbisedim yni të jetë origjinal dhe të bart te lexuesit emocionet që ne sot i përjetojmë, duke u ndeshur me sfidat e jetës së përditshme që tashmë është shumë më dinamike se më parë dhe nganjëherë konstatimin që njerëzit më së shpeshti e shtrojnë kohëve të fundit është: Sa shpejt është duke kaluar koha! Është interesante se në periudhën para marrjes së rrugës së kurbetit po bisedoja me njërin prej miqve të mi në Preshevë, që ishte pjesëmarrës i luftës së Kosovës dhe asaj në Luginë të Preshevës, dhe që nuk arriti kurrsesi ta gjejë një vend pune. Në ftesën time që të shkonim në shtëpinë time për të pirë kafe dhe për të biseduar, ai m’u përgjigj se nuk kishte kohë dhe se ajo nuk i mjaftonte fare. Menjëherë ia shtrova pyetjen tjetër konkrete se çfarë pune kishte të bënte që e pengonte të vinte tek unë, e ai më tha: ‘Jo, nuk kam asnjë punë!’ Pikërisht kohën kur e vendosa ta marr rrugën e kurbetit mund ta quaj kohë që s’bënim gjë dhe kohë që na ikte shpejt! Ishte vendim i rëndë për shumë arsye. Së pari, përkundër dëshpërimeve dhe situatës së rëndë ekonomike, mungesa e perspektivës, gjëja e cila më së shumti më ka munduar ka qenë lufta e paepur kundër atyre që për ngjarjet aktuale në Luginë të Preshevës tentonin ta kishin opinionin personal, e jo uniform. Pra, mendimi i pavarur nuk durohej dot dhe kjo të çonte në banalitet, jo vetëm ta zëmë mua që luftoja për një mendim timin, por e rrezikonte edhe perspektivën e vetë shoqërisë preshevare. Ishte vendim i rëndë edhe për faktin se jam bir kurbetçiu, pasi im atë ishte ndër gurbetçarët e parë të atyre viseve, i cili bashkë me bashkëvendësit tjerë në vitin 1969 erdhi në Gjermani, duke e sakrifikuar jetën e tij për një të ardhme më të mirë të familjes së vet dhe i cili vdiq shumë i ri, në moshën 41-vjeçare. Nuk e besoj se atë ditë që unë bashkë me familjen time kam marrë rrugën e kurbetit, atij të mos i janë rrotulluar eshtrat në varr. Ai iku nga kjo botë duke besuar se atë që ai ishte detyruar ta bënte nga varfëria, të njëjtën rrugë nuk do ta merre kurrë ndonjëri nga fëmijët e tij.

Keni menduar se do të qëndroni gjatë?

Latifi:Po, e dija dhe isha i bindur se nuk do të kthehesha në vendlindje për një kohë të gjatë. Dihet se gjithherë është folur se kur njeriu e ndërron vendin e jetës, vetë adaptimi dhe përshtatja në rrethana të reja merr mjaft kohë. Shpesh më ndodh që ta lexoj një tekst të shkurtër të Faik bej Konicës, që e mban titullin “Malli i Atdheut”, e që natyrisht është i shkruar me atë frymën dhe stilin e veçantë ndër letrat shqipe, e që unë e quaj stili i veçantë i të shprehurit faikian. Pikërisht në këtë shkrim në pak rreshta përmblidhet i gjithë ndryshimi që ndodh në jetën e njeriut, kur ai largohet nga vendlindja dhe vendoset për të jetuar në rrethana të reja.

Para se të fillojmë me pyetje tjera, i ke thënë vetes se këtë vit do të kthehem, apo ka mbetur enigmë kthimi?

Latifi:Thënë të drejtën, edhe pse kthimi gjithnjë qëndron mbi mua si Shpata e Demokleut, unë megjithatë e kam lënë si enigmë. Më pastaj kuptohet që, siç thotë populli, derisa një ditë të kthehem në vendlindje «atje do të ketë rrjedhë shumë ujë», prandaj tashmë pas kaq vitesh të ndërprerjes së kontakteve me atje, natyrisht se krijohet njëfarë diskontinutiteti dhe e di që gjithnjë dhe gjithherë do të funksionojnë shoqëritë dhe kontaktet e dikurshme me njerëzit, e jo ripërtëritje e kontakteve të reja. Pra, thjesht kam frikë se kontaktet e bisedat do të jenë më tepër të orientuara në rikujtimin e asaj siç ka qenë dikur, se sa guximi për të gjykuar për ndonjë fenomen aktual çfarë ndodh atje, apo për ndonjë ngjarje ku njerëzit atje janë më tepër në rrjedhat aktuale. Edhe sot, pas tetë vjetësh që jam larguar atje, e di dhe i them vetes se do të kthehem një ditë, por sa herë që marr ndonjë lajm nga Presheva se ndonjëri nga miqtë e mi e ka lënë këtë botë, atëherë pushtohem nga një ndjenjë trishtuese se largimi i atij të njohuri për mua e largon edhe kthimin, edhe e bën të pakuptueshëm. Thjesht, vdekja e ndonjë miku më kthehet si vdekje edhe e një pjese të jetës sime. E kam fjalën për miqtë e mi që kur u largova unë u ishin afruar viteve të gjashtëdhjeta të moshës së tyre, por edhe më të moshuar.

Megjithatë, me të ardhur në Belgjikë, nuk je ndalur në punën tuaj profesionale. Sa e ke pasur vështirë të inkuadrohesh në shoqërinë belge?

Latifi:Së pari, i falënderoj të gjithë ata që në këto vite më kanë vizituar duke u nisur nga familjarët dhe miqtë, dhe kuptohet se gjatë tërë këtyre vizitave assesi të na mjaftonte koha të çmallemi. E dyta, te të gjithë ata që më kanë vizituar e kam vërejtur ndjenjën e pandryshueshme të bashkëbisedimit, humorit, bashkëndjesisë, gjë që më duhet ta pranoj për herë të parë publikisht se tek ne që jemi në mërgim e kam bindjen se që nga ditë e parë kur vendosemi këtu këto ndjenja fillojnë të veniten. Nuk e di, ndoshta gaboj, por ne këtu fillojmë të sillemi sikur kryepersonazhi i romani të Kamysë, «I huaji».

Tjetër, të gjithë ata që vijnë këtu, kur shohin se në çfarë rrethanash jetoj, thonë hapur se e shohin një përmirësim të jetës në të gjitha aspektet, gjë që është ashtu, por të gjithëve u kam thënë vazhdimisht, sikur të kërkohej prej meje që edhe një herë të kthehesha dhe t’i kaloja të gjitha ato që i kam përjetuar, do të luhatesha nëse do të pranoja, apo jo!

Në punën profesionale nuk jam ndaluar, ngase janë disa çështje apo aktivitete në jetë që mjafton një herë të të mbërthejnë dhe kurrë më nuk do të lëshojnë, duke të mbajtur gjithnjë zgjuar. Megjithatë, edhe pse kam shkruar, kam botuar shumë pak dhe shpresoj se një ditë do të arrijë ajo kohë shkrimet që tanimë janë të gatshme. Sa i përket inkuadrimit në shoqërinë belge, nuk e kam pasur edhe aq vështirë. Ne shqiptarët jemi të njohur për atë se shpejt inkuadrohemi në shoqëri, më pastaj edhe jemi evropianë nga ata të vjetrit.

Në kujtesën time, mërgimtari më karakteristik që e kam takuar ishte, siç quhet tani zakonisht rilindësi ynë i fundit, Thoma Kacori, i cili jetoi në kryeqendrën bullgare, Sofje

Cili ishte mërgimtari i parë që e takove dhe cila ishte fjala e tij e parë?

Latifi:Mërgimtari i parë që e takova ishte bashkëvendësi im Mustafë Mustafa, që tashmë ka ikur nga kjo botë. Ai ishte nga ata që unë i quaj mërgimtarë të dyfishtë, ngase familja e tij së pari në vitet e pesëdhjeta ishte larguar për në Turqi, e me sa më kujtohet, në vitin 1964, ai kishte arritur këtu në Belgjikë. Ishte një pasdite e pranverës në vitin 2007, kur u takuam në Kështjellën që ndodhet mbi qytetin e Namyrit. Kuptohet se Mustafa e kundërshtonte largimin prej vendlindjes dhe e kuptoja, sepse një gjë të tillë ia kishte thënë edhe të atit të vet, kur ata ishin vendosur në Turqi dhe me të vërtetë se rrëfimi për jetën që e kishte kaluar në Turqi ishte rrëqethës, sidomos pasi e kishte bërë shërbimin ushtarak dhe e kishte kaluar një pjesë të rinisë rrugëve të qytetit ku kishte jetuar duke kërkuar punë. Rrëfimi i tij për ardhjen në Belgjikë ishte rrëqethës, por akti kur ai e kishte shitur shtëpinë për ta ndihmuar çlirimin e Kosovës ishte një akt që të bënte për t’u krenuar të gjithë shqiptarët që jetojnë në viset e Luginës së Preshevës.

Dhe, në fund të bisedës tre orësh që e pata, edhe pas mërgimit të dyfishtë dhe pas gjithë asaj që kishte përjetuar i mallëngjyer thellë, më tha: edhe pse kurrë nuk munda ta vizitoja vendlindjen, nuk më ka ndodhur asnjëherë që të shoh ndonjë ëndërr në ndonjë vend tjetër, por gjithnjë në ëndrrat e mia më është shfaqur vendlindja ime! Mustafa ishte mërgimtari i dytë që e takoja në jetën time dhe i cili kurrë, ama kurrë s’kishte hequr dorë ta ndihmonte dhe të ëndërronte për një të ardhme më të mirë të vendit të tij, edhe pse në jetën e tij nuk mungonte asgjë. Por, kujtesën time, mërgimtari më karakteristik që e kam takuar ishte, siç quhet tani zakonisht rilindësi ynë i fundit, Thoma Kacori, i cili jetoi në kryeqendrën bullgare, Sofje. Si gazetar e kam vizituar disa herë. Por, gjithnjë kur lëvizte në shtëpinë që e ka në qendër të Sofjes, nën zë, sikur vajtonte dhe një herë nuk u durova pa e pyetur pse, si qëndron puna? «E sheh se këtu i kam të gjitha, por nuk kam asgjë, prandaj kështu vajtoj nën zë vendlindjen që e braktisa!»

Lexoni shumë dhe keni po ashtu libra të ndryshëm, edhe të vjetër. Si i keni sjellë këta libra këtu?

Latifi:Shkrimtari Danillo Kish thoshte se mbi tavolinën ku shkruaj i mbaj dhjetë libra që ishin më të dashurit e tij. Leximin e kam dashur gjithherë. Më pastaj në shkollën fillore e pata fatin ta kem mësues të gjuhës shqipe pishtarin e arsimit shqip në Luginën e Preshevës, Adem Ahmeti. Mësues Ademi, veçse që ma ngjalli edhe më shumë ndjenjën për të lexuar, ai sikur edhe më ndihmoi që ta gjeja në vete edhe rrugën e të shkruarit. Më pastaj, në shkollën e mesme gjithashtu isha me fat, sepse gjuhë shqipe më dha profesor Alixhemal Salihu, që për mua ishte njëri prej profesorëve të zellshëm dhe, të them në kuptimin pozitiv, ishte fanatik i edukimit sa i përket lëndës së gjuhës amtare. Pasi e mbarova shkollimin, kam pasur fat të shoqërohesha me të gjithë mësimdhënësit e gjuhës amtare dhe kjo më ka ndihmuar edhe më tepër që t’i zgjeroja njohuritë e mia.

Ju me siguri e dini se sa vështirë është të flasësh për vetveten. Mua nuk më ndodhur edhe sot të bie në gjumë pa i lexuar së paku njëzet faqe të ndonjë libri. Më herët, kur më ka ndodhur që të largohesha përkohësisht nga vendlindja, në çantë kam bartur gjithnjë së paku dhjetë libra dhe gjithherë kam pasur probleme me to kur e kaloja kufirin e ish-Jugosllavisë apo të Serbisë.

Tani që kur jam vendosur këtu në Belgjikë, nga viti 2006, kam arritur ta ngre bibliotekën e shtëpisë dhe kam rreth 3 000 tituj. Prej librave të vjetër më tepër i kam siguruar librat që janë botuar që nga fundi i shekullit XIX, dhe në ato libra shkruhet për viset e Luginës së Preshevës. Por, kuptohet që këta tituj, edhe pse ndodhen në bibliotekën time, mund të jenë të qasshme edhe për secilin studiues shqiptar që ka nevojë për to, kur shtrohet nevoja e të kërkuarit apo të hulumtimit të burimeve të shkruara.

Pasi komunikimi tani në këto vitet e fundit mbahet më lehtë me vendlindjen, më pastaj edhe komunikimi ndërmjet vendeve të Evropës është më efikas, librat i kam siguruar në rrugë të ndryshme.

A të ka mbetur ndonjë libër në Preshevë, që nuk e ke këtu në Belgjikë?

Latifi:Edhe në Preshevë e kam pasur bibliotekën personale, që del se ka pak më tepër libra sesa kam këtu. Po, jam detyruar disa tituj t’i blej nga dy herë, kurse atje më kanë ngelur më tepër shkrime të arkivuara nga shtypi, revista të ndryshme të kohës dhe më kanë ngelur libra që në Kosovë janë botuar ndërmjet viteve 1991-1999.

Çfarë nuk do t’ia falje vetes?

Latifi:Thuhet se në natyrën e njeriut është të gaboj, prandaj edhe gabimet janë të falshme. Këtu nuk dua të zgjerohem, por te njerëzit e Ballkanit ka një gjë që nuk funksionon, kur gabojnë nuk e pranojnë gabimin, prandaj futen thellë e më thellë. Shihini sjelljet e elitave politike në Ballkan, sidomos në periudhën prej vitit 1990 e këndej dhe duket se atë që nuk e kanë pranuar, që e kanë bërë në të kaluarën dhe atë që është dashur ta bëjnë menjëherë, e kanë prolonguar aq gjatë, sa në fund edhe veprimit dhe sjelljes më humane ia kanë zvogëluar vlerën dhe pothuajse edhe kjo dritë në fund të tunelit as që është vërejtur fare!

Unë për veten time nuk do t’i falja vetes shërbimin ushtarak në ish- Jugosllavi…Ishte një punë e kotë, një shërbim që ia bëja një shteti që nuk i takoja as me fis, e as me gjak. Më pastaj, kjo ushtri i ftonte të rinjtë shqiptarë në shërbim dhe i vriste! Pra, t’i bësh shërbim një ushtrie që t’i vret bashkëkombësit tu, kjo është e pafalshme! E vetmja gjë që më bën ta kujtoj këtë ngjarje është letërkëmbimi me bashkëshorten time, Ganimeten. Kishte kaluar vetëm një vit që ishim njohur dhe u desh që unë të shkoja ushtar. Këmbenim nga tri letra në javë dhe kur bëhej ndarja e postës, ku duhej të ishim të rreshtuar të gjithë, krenohesha sepse isha ndër ushtarët që pranoja më së shumti letra.

Së fundi kam lexuar në serbisht kujtimet (pjesën e dytë) e aktorit të madh shqiptar, Bekim Fehmiut

Cili është libri më i mirë që të ka bërë përshtypje dhe i thua vetes ‘ta lexoj edhe një herë’?

Latifi:Ka shumë, por do të filloja nga ato që i kam lexuar nga dy-tri herë. Në radhë të parë është romani i I. Kadaresë «Prilli i thyer», roman që më bën ta ndiej në shpirt karakterin e shqiptarit kanunor. «Dashuria në kohën e kolerës» i Markesit, «Nostalgjia» e M. Kunderës, «Quo Vadis» i Sjenkeviçit, «Vdekja në Venedik» i Thomas Manit, «Haxhi Murati» nga Tolstoj, «Legjenda e vetmisë» e R. Dibra, «Para agimit» i Sh. Musarajt. Të fundit që e kam lexuar është romani më i ri i Kim Mehmetit «Ngjyrat e këtij dheu» dhe «Valsi i lumturisë» i Ylljet Aliçkajt. Ka shumë libra që më kam dëshirë t’i lexoj rishtas, tani sapo m’u kujtua romani «Zezona» i M. Ramadanit, që e kam lexuar prej vitesh, por që me siguri do ta rilexoj prapë. Por, janë dy libra që sa herë që më ka ndodhur të qëndroj jashtë shtëpisë më tepër se tre muaj t’i bart me vete, e ato janë «Tregime të moçme shqiptare» të Mitrush Kutelit dhe «Lasgushi më ka thënë» e P. Kolevicës. Së fundi kam lexuar në serbisht kujtimet (pjesën e dytë) e aktorit të madh shqiptar, Bekim Fehmiu. Janë kujtime që të lënë pa frymë. Derisa e kam lexuar këtë libër kam menduar se kujtimet dyvëllimëshe të Ana Dostojevskës kanë qenë më të mira që kam lexuar ndonjëherë, por ja që del që kurrë nuk duhet thënë kurrë. Kur jemi te kujtimet, më ka pëlqyer jashtëzakonisht libri i Fatos Kongolit «Iluzione në sirtar» dhe ai i Mirko Kovaçit, «Qyteti në pasqyrë».

Kur i kujtoj të gjitha ato që i kam lexuar dhe i lutem Zotit që t’i jap shëndet dhe paqe familjes sime, lutja tjetër është që të mos më dobësohet shikimi sa më gjatë që të jetë e mundur.

Keni libra të vjetër edhe në gjuhën serbe. Cila është përmbajtja e tyre më e madhe?

Latifi:Siç e ceka edhe më lart, librat e vjetër që kam arritur t’i siguroj nëpër rrugë të ndryshme datojnë nga periudha e fundit të shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX. Në serbisht i kam dy udhëpërshkrimet e Spiridon Gopçeviqit dhe Stojan Novakoviqit dhe në të dyja ka shënime për Luginën e Preshevës. Libri i Novakoviçit është i botuar në vitin 1894, pikërisht në periudhën pas dëbimit të shqiptarëve nga viset e Sanxhakut të Nishit, Toplicës, Leskocit, Pirotit. E di se në këta libra ka shumë shpifje kundër shqiptarëve, por, megjithatë, ka të dhëna të cilat ia vlen të shfrytëzohen në kërkimet e ndryshme për të kaluarën e këtyre viseve. Sidomos ka të dhënë për ndryshimet në strukturën etnike në viset e lartpërmendura dhe në Luginën e Preshevës prej vitit 1876-1912. Kuptohet se këto ndryshime kanë ndodhur për shkak të luftërave dhe që unë mendoj se nyja e armiqësisë serbo-shqiptare buron nga dëbimet e shqiptarëve nga trevat e tyre etnike në dekadat e fundit të shekullit të XIX. Po e përmendi vetëm faktin që studiuesi serb Tihomir Gjorgjeviq disa herë me radhë e përmend faktin se arnautët janë dëbuar për në Arnautllëk, duke nënkuptuar se Serbia si treva të shqiptarëve në atë kohë i llogariste viset, duke filluar Aleksinca e poshtë... Pra, ishte ajo Shqipëria e Vjetër, kështu i quante këto vise Faik Konica.

Sa libra i keni botuar deri më tani dhe a keni ndonjë duke punuar?

Latifi:Kam botuar dy romane dhe tre libra publicistikë. Romani i parë «Dhjetë rrëfime për një tradhti» ka qenë me temë historike dhe mendoj që nëse ma lejon koha do ta ribotoj. Romani i dytë titullohet “Profetët e rrejshëm” dhe ka ardhur në jetë më shumë për shkak të revoltës për gjendjen në të cilën jetuam në vitet pas të nëntëdhjetave të shekullit XX. Dy librat e parë publicistikë kanë për temë Luginën e Preshevës. Në të parin, “Kosova Lindore në dritën e fakteve dhe të shifrave” janë paraqitur bisedat e personaliteteve të ndryshme të Luginës së Preshevës, por aty gjendet një intervistë e të ndjerit ish-kryetarit të Komunës së Preshevës, Mehmet Jusufi. Është intervistë e vetme e periudhës, pasi ai ishte vendosur të jetonte në Slloveni. Nuk është intervistë voluminoze, por, megjithatë, e ka vlerën e vet. Libri i parafundit, “Rrugëtimi nëpër Luginë të Preshevës” gjithashtu merret me të kaluarën e këtyre viseve dhe libri i fundit “Përtej ferrit” është një bashkëbisedim i gjatë me atdhetarin, Ali Aliu. Për pjesën e dytë të pyetjes do të isha përgjigjur duke e cituar poetin Bardhyl London. Me sa më kujtohet, në librin e tij të kujtimeve, botuar së fundmi, që e lexova kohë më parë, ai thotë se sikur të realizoheshin të gjitha ato çka i ka në plan një autor, së paku do t’i nevojiteshin tri jetë!

Kam tre libra të gatshëm dhe disa materiale të tubuara për librin e ardhshëm, por ka kohë që më duket se jetoj në rrëmujë dhe se gjej dot fillin për të botuar diçka. Duket se kjo shkëputja nga vendlindja për kaq vite sikur edhe e ka ndërprerë kontinuitetin e jetës krijuese.

A ka krizë libri nga televizori dhe interneti, meqë të rinjtë kalojnë kohë të gjatë në «shoqërinë» e tyre?

Latifi:Më parë, shpeshherë më ka ndodhur që në periudha të ndryshme të dëgjoj kur njerëzit pyesnin me habi se si kemi jetuar më parë. Këtë pyetje e kam dëgjuar sidomos në periudhën ndërmjet viteve të tetëdhjeta dhe të nëntëdhjeta të shekullit XX, kur njerëzit arrinin të fusnin në jetën e përditshme përdorimin e makinerisë apo e pajisjeve të ndryshme që ua lehtësonin apo ua shkurtonin angazhimin e tyre në punët e bujqësisë, por edhe në jetën e përditshme në shtëpi dhe që më parë këto gjëra u kishin munguar. E kuptoj se modernizmi e bën jetën më efikase, por ka raste edhe kur e shton rrezikun e qytetarëve. Ka kohë që libri është në krizë. Ta zëmë në këtë kohë, kur nuk mund të paramendohet një njeri që të mos ketë telefon celular, herë pas here dëgjojmë statistika rrëqethëse për analfabetizmin në vende të ndryshme të botës etj. Por, për të qenë më i qartë, mendoj se kjo vërsulje duke u gozhduar mbi kompjuterë e telefona celularë, me disa orë radhazi, i ka bërë njerëzit më egoistë, më të shpërqendruar në bashkëbisedim. Pra, thjesht, nëse në një dhomë ndodhet një njeri që është duke qëndruar në internet dhe në skajin tjetër të dhomës ndodhet tjetri që është duke e kërkuar një gotë ujë, ngase nuk mund të lëvizë, mund të ndodhë që ky i fundit të presë gjatë, ose rënien e rrjetit të internetit, ose së paku vetëm gjysmë gote me ujë! Personalisht mendoj se leximi të fisnikëron, përdorimi i tepërt i mjeteve si telefoni dhe interneti të bën të ftohët ndaj botës që të rrethon!

T’i kthehemi pak politikës. Si e sheh gjendjen momentale në Preshevë, Medvegjë dhe Bujanoc? 

Latifi:Gjendja në Preshevë, Medvegjë dhe Bujanoc, për aq sa kam mundësi t’i ndjek ngjarjet atje, vazhdon të jetë e vështirë. Pra, akoma vazhdon rënia e Luginës së Preshevës që ë heshtje ka filluar në vitet e tetëdhjeta, për të vazhduar përkeqësimin me hapa të mëdhenj pas viteve të nëntëdhjeta. Kuptohet se rrënjët e zhbërjes së këtyre viseve duhet kërkuar shumë më herët, por ngecjes që tani është duke ndodhur këto vitet e fundit duhet shtuar edhe fragmentarizimin e skajshëm të shoqërisë shqiptare atje. E kam përshtypjen se mos përgjegjësia është kthyer në një epidemi, së cilës assesi t’i ndërpritet rruga.

Sipas teje, cila do të ishte zgjidhja më e mirë dhe më e lehtë?

Latifi:Do të përpiqem që figurativisht ta paraqes atë që tanimë shihet edhe si gjendje aktuale, por edhe nga e cila buron zgjidhja e përgjithshme e problemit të shqiptarëve të Luginës së Preshevës.

Rrethanat e kanë sjellë që peshorja politike e Kosovës t’i ketë dy krahë, siç edhe i ka çdo peshore. Në njërin krah të peshores qëndron Veriu i Kosovës dhe në krahun tjetër të peshores qëndron Lugina e Preshevës. Natyrisht se shteti i Kosovës do të funksionojë me një kusht, nëse balanca e peshores është mjaft e barazuar dhe në atë moment që kjo balancë prishet, edhe vetë shteti i Kosovës vështirë do të funksionojë, vështirë do të marrë frymë! E njëjta peshore vlen edhe për shtetin e Serbisë, në raport me Luginën e Preshevës dhe Kosovën e Veriut. Për momentin, duhet të jemi realist se çështja e Veriut të Kosovës është duke u trajtuar në nivele më të larta, sikur që është Brukseli, ndërsa ajo e Luginës së Preshevës ngel si çështje e margjinalizuar. Kur e them këtë e kam parasysh, ta zëmë, bisedën për pozitën e gjykatave në Veriun e Kosovës, për të cilat bisedohet në Bruksel ndërmjet kryeministrave Thaçi dhe Daçiq, ndërsa dihet që gjykatat në Luginë të Preshevës thuajse janë zhbërë fare nga shteti i Serbisë. Ftesa për bisedime që Daçiq, kryeministri aktual i Serbisë dhe zëvendësministri Vuçiq, ua kanë drejtuar politikanëve shqiptarë është joserioze, kur dihet se në historinë më të re politike të botës, bazuar në statistika, Serbia është vendi që më së shumti ka bërë shkeljen e marrëveshjeve të arritura! Dihet qartë se Daçiq dhe Vuçiq, pa ndërmjetësim të ndërkombëtarëve, fare lehtë i hedhin jashtë loje përfaqësuesit shqiptarë. Me siguri se ju kujtohet se çka u tha pas takimit të përfaqësuesve shqiptarë të Luginës së Preshevës dhe Daçiqit në Beograd! Pse ndodh kështu? Unë mendoj për shkak të shumë faktorëve, por njëri prej tyre është edhe mentaliteti provincial dhe mënyra e të sjellit në rrethana të caktuara. Të mos harrojmë se edhe vetë Beogradi që nga vitet e nëntëdhjeta të shekullit të kaluar nuk është më qendër kosmopolite dhe pikërisht kjo qendër tashmë është e ngulfatur nga provincializmi. E, në anën tjetër, duhet qenë realistë se edhe ne shqiptarëve herë pas here nuk na mungon sjellja në frymën e bajrakut. Ndërkaq në vazhdën e integrimeve evropiane dihet se vlerësohen veprimet konkrete, e jo fjalët boshe. Së paku kështu në Evropë matet produktiviteti dhe angazhimi i politikanëve.

Thuhet se me integrimin e Serbisë në BE, do të jemi edhe ne nga Lugina e Preshevës më mirë. Komenti juaj?

Latifi:Nuk jam shumë optimist, apo më mirë të them se jam skeptik. Natyrisht se do të ishte ashtu nëse shqiptarët e Luginës së Preshevës arrijnë që para se Serbia të hyjë në BE t’i realizojnë të drejtat, të themi të nivelit të gjermanëve që jetojnë në qytetin e Eupenit në Belgjikë dhe rrethinës në kufirin gjermano-belg. Nuk e besoj edhe për arsye tjera, sepse në Serbi ende nuk ka ndodhur dekompozimi i miteve që ishin mite mobilizuese dhe që shkaktuan gjakderdhje kudo në ish-Jugosllavi. Është e natyrshme që çështja e sqarimit dhe e marrjes së të kaluarës në radhë të parë i takon vetë kombit serb dhe elitave të atij shteti. Por, kur në një shtet, sikur ndodhi në rastin e burgosjes së ish-pjesëtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe Ushtrisë Çlirmitare të Preshevës, Medvegjës dhe Bujanocit në Preshevë e në Bujanoc vite më parë dhe ajo që rrëfejnë ata që tashmë janë liruar, duke parë nga perspektiva evropiane këto ngjarje ta krijojnë përshtypjen se shteti serb është një shtet mesjetar, një shtet ku elita politike e këtij vendi ndaj integrimeve evropiane sillet siç është e detyruar, e jo se e dëshiron integrimin e vendit të tyre.

Sa ishit në Preshevë, keni bashkëpunuar edhe me ndërkombëtarë të ndryshëm. Mendoni se do të vijë një zgjidhje e mirë për ato treva shqiptare?

Latifi:Natyrisht se puna në media, e sidomos në ato ndërkombëtare e shton edhe interesin që përfaqësuesit ndërkombëtarë që në një kohë të caktuar merren me ndonjë rajon, ta shprehin interesin e tyre që t’i dëgjojnë mendimet e atyre që jetojnë dhe e njohin mirë realitetin vendor. Në Luginën e Preshevë, prania ndërkombëtare ka qenë e nevojshme dhe tani më duhet t’i përmend disa raste që më kanë ngelur në kujtesë. Mendoj se Lugina e Preshevës i ka borxh ndihmës së një diplomati ndërkombëtar që ndërmjetësoi pasi UÇPMB-ja, më 12 maj 2001, e kaloi Zonën Tokësore të Sigurisë dhe u fut në vendbanimin e Rahovicës. E them këtë, sepse atëherë politikanët, gjeneralët dhe kryepolicët serbë, për herë të parë sikurse e kuptuan se tani e kishin rastin që mund t’i lanin hesapet me shqiptarët, duke qenë të përkrahur nga disa struktura ndërkombëtare. Këtu duhet shtuar faktin se UÇPMB-ja e kishte kaluar vijën, që në njëfarë mënyre ishte si vijë demarkacioni dhe që nuk guxohej të kalohej, dhe fakti tjetër është që del se koordinimi ndërmjet zonave të veprimit të luftëtarëve shqiptarë nuk ishte i mirë. Pra, në rastin e Rahovicës punët në anën e shqiptarëve ishin rrëmujë, ndërsa serbët sikur e kishin pritur këtë rast sa për t’ua bërë me dije edhe ndërkombëtarëve se ne sikur do të na i linit duart e lira dhe sikur të mos përziheshit ju, kështu do të vepronim edhe në Kosovë! Në njëfarë mënyre, kështu shprehet edhe ish-ambasadori amerikan në Beograd, Uilijam Montgomeri, në librin e tij “Pasi të heshtin ovacionet”. Dhe, diplomati ndërkombëtar që ishte angazhuar në atë kohë, e emrin e të cilit nuk e kam përmendur dhe kështu do të veproj edhe kësaj here, nuk besoj se ka vënë gjumë në sy ato tri ditë derisa ka përfunduar paqja në Rahovicë. Personalisht e kam falënderuar disa herë, edhe pse shpeshherë unë dhe një koleg imi ishim grindur deri në skajshmëri me atë diplomat për disa lëshime që, sipas nesh, ndodhnin në Luginën e Preshevës dhe që ne mendonim se ndërkombëtarët nuk duhej t’i lejonin gjëra të tilla. Por, sot e kuptoj thënien se, «para ta drejtosh gishtin nga të tjerët, duhet ta drejtosh kah vetja jote».

Rasti i dytë është i zakonshëm, por sikur e vë në pah që nganjëherë shtete të caktuar nëpër zona të nxehta dërgojnë zyrtarë që ndoshta u duhet kohë për t’iu përshtatur diplomacisë. Atë ditë ishte ditë tregu dhe diplomati i një vendi të huaj bashkë me përkthyesin e shprehu dëshirën që të dilnim dhe të bënim sheti në treg. Ai ishte i shëndoshë dhe pesha e tij binte mjaft në sy. Kështu ai filloi të afrohej para shitësve dhe të pyeste për çmimet, por nuk blinte asgjë. Në një moment ndaloi para një gruaje shqiptare që kishte hedhur para vetes ca perime. Gruaja ishte shumë serioze dhe e kuptoi se ai ishte i huaj. Dhe, në një moment ajo i tha se perimet nuk janë të shtrenjta, kur dihet se çfarë krize është këtu. Diplomati e ngriti kokën dhe iu drejtua asaj: Ju këtu nuk keni fare krizë. Krizë të vërtetë ka në Ukrainë. Unë para se të vij këtu kam shërbyer atje dhe atje edhe buka mungonte!

Gruaja shqiptare buzëqeshi me ironi dhe ia ktheu: Po e shoh se keni vuajtur shumë, ngase ju ka ikur qafa në dhjam! Dhe, ai i fundit është një bisedë rreth formimit të Këshillit Nacional në Luginën e Preshevës. Ishte një diplomat i lartë që mendimet e tij i shprehte paksa në mënyrë të çuditshme. Një herë në një bisedë, ku ishin edhe kolegët e mediave serbe, assesi nuk i përgjigjej pyetjes se çfarë do të ndodhte me Kosovën në të ardhmen, por gjithnjë e përsëriste: Nuk keni çfarë të më pyesni, ju e dini se Kosova do të jetë Kosovë, dhe këtë e bënte me refren. Kështu diplomati në fjalë ishte i interesuar që shqiptarët ta formonin Këshillin Nacional, dhe një herë, pasi i thashë se me të vërtetë ishin disa përfaqësues të shqiptarëve që provonin ta formonin këtë këshill, por kishin probleme rreth emërtimit me nervozizëm u shpreh: Le të bëhet Këshilli Nacional, qoftë edhe pa emër - e kishte fjalën për Këshillin Nacional, që do të vepronte jashtë strukturave shtetërore. Atë çka e kam vërejtur gjatë periudhës së takimeve me diplomatët ka qenë hendikepi se shumica e tyre ishin të privuar nga e drejta që ndonjëherë të botonin kujtime për kohën që e kanë kaluar në Luginën e Preshevës. Dhe, në përmbyllje mund të them se si opsion për zgjidhjen e çështjes së Luginës së Preshevës, gjatë tërë periudhës së krizës, por edhe më vonë, kurrë nuk ka qenë i përjashtuar edhe këmbimi i territoreve, gjë kjo që shihet edhe sot, pas kaq vitesh.

Ju kujtohet shpesh lufta në Luginën e Preshevës?

Latifi:Unë jam i lindur në vitin 1967 dhe kur isha katërmbëdhjetë vjeç shpërthyen demonstratat e vitit 1981 në Kosovë. Akoma sot e kam në kujtesë atë pranverë të mundimshme për shqiptarët. Më pastaj ka qenë një periudhë kohore kur të rinjtë shqiptarë që binin në burg për shkak se kishin qenë pjesëmarrës të demonstratave apo se kishin shkruar ndonjë parullë, së pari pësonin nga pushteti, e më pastaj pësonin edhe një herë edhe nga vetë shoqëria që i shihte ata si destabilizues, si mospërfillës ndaj të mirave që i ofronte shteti jugosllav. Ta zëmë, i riu shqiptar e vuante burgun, mirëpo jashtë burgut edhe familja e tij pësonte, ngase jetonte në mospërfillje nga të tjerët. Kjo gjendje e tmerrshme e kategorizimit të brendshëm shqiptar ka zgjatur deri në kohën kur në pushtet erdhi Slobodan Milosheviqi. Po e përmend këtë për shkakun se gjenerata ime thuajse e ka kaluar rininë në ankth, duke e pritur luftën. Dhe, siç dihet, në Luginën e Preshevës ajo ndodhi në vjeshtën e vitit 2000. Pa dashur të zgjerohem nëse ishte e domosdoshme lufta në Luginën e Preshevës apo jo dhe pa e shtruar pyetjen nëse fituan shqiptarët e këtyre viseve atë që e kishin synuar para lufte, dua të shtoj se së pari konflikti në Luginën e Preshevës ishte si rrjedhojë e gjendjes së vështirë në të cilën u gjendën shqiptarët e këtyre viseve, pasi në Kosovë hynë forcat e NATO-s. Dihet që në luftën e Luginës së Preshevës u përfshinë idealistët dhe atdhetarët e zjarrtë dhe që si gjithherë ishin më të pakët në numër, më pastaj ata të cilëve u takonte të përfshiheshin në këtë luftë, ata të cilët disa muaj pasi shpërtheu lufta e kuptuan se kjo luftë e lejon edhe komoditetin e rehabilitimit në çfarëdo mënyre për veprimet e dikurshme individuale dhe familjare në raport me pushtetin serb. E, për fat të keq, pati edhe nga ata që u bindën se edhe dezertimi nga kjo luftë nuk bartte kurrfarë pasojash e ndëshkimesh! Dhe, unë mendoj se ata të cilët me të vërtetë e kanë dëshiruar çlirimin e Luginës së Preshevës, flas për çlirimin e plotë në kuptimin e fjalës, kanë qenë kundër organizimit të luftës në mënyrën që është zhvilluar dhe është përfunduar, por që të shtyrë nga segmente të ndryshme të strukturave politike në Kosovë nuk kanë mundur ta refuzojnë luftën në mënyrën që nisi dhe që mbaroi. Mendoj se titulli i librit që e ka shkruar akademik Mehmet Kraja “Shihemi në një luftë tjetër” analizon luftërat e shqiptarëve në Kosovë, Maqedoni dhe Luginë të Preshevës dhe është përgjigjja më e mirë për luftën në Luginën e Preshevës, por ndoshta edhe e marr guximin të të them edhe për luftën në Maqedoni.

Nga lufta, çka është dashur ta fitonim së paku do të ishte një autonomi

Çka fituam nga ajo luftë dhe çfarë ishte dashur të fitojmë? Nëse nuk e kemi fituar, pse?

Latifi:Të kujtojmë se kur filloi shkatërrimi i ish-Jugosllavisë, faktori ndërkombëtar e vendosi parimin e mosndryshimit të kufijve me dhunë dhe kjo nënkuptonte se çdo lëvizje e kufijve apo marrje nën kontroll me luftë të ndonjë territori të caktuar brenda kufijve të ish-njësive federale ishte e papranueshme për palën ndërkombëtare. Në këtë prizëm edhe duhet parë mosrealizimin e projekteve të rrumbullakimit të kufijve etnikë të shumë kombeve të Jugosllavisë së dikurshme. Mandej në veçanti duhet të diskutohet edhe për kapacitetet poltike, ekonomike dhe ushtarake të kombeve të caktuara që e synonin bashkimin kombëtar. Rrallëherë në historinë botërore është përjetuar që kombeve të vogla t’u përputhen kapacitetet reale dhe synimet shekullore.

Sa i përket përgjigjes konkrete në këtë pyetje, ajo është e rëndë për mua. Sikur ta kisha bartur armën në krah, me siguri se do të përgjigjesha më mirë. Nga lufta, së paku çka është dashur ta fitonim do të ishte një autonomi, që do të ishte niveli më i lartë i veprimit autonom në rrethana të caktuara. Do ta fitonim një polici multietnike me uniforma pak më ndryshe se ato që sot i mban policia në Serbi. Një polici dhe një gjyqësi me kompetenca më të zgjeruara, shkurt e thjesht duhej të fitonte popullata, e jo individët e caktuar. Por, kur e kemi parasysh se si përfundoi lufta, me ç’rast procesi u mbyll me vrasjen e kryenegociatorit shqiptar, rezultatet e luftës janë të tilla siç janë. Të mos harrojmë të themi se secili për veten e tij është përgjegjës për gjendjen që e ka. Është një thënie kuranore se «Zoti nuk e ndryshon gjendjen e një kombi përderisa ai komb vetë nuk e ndryshon gjendjen e vet».

Mendimi juaj për takimin e Prizrenit ndërmjet Qeverisë shqiptare dhe asaj të Kosovës, me ç’rast u nda një fondacion për Luginën e Preshevës?

Latifi:I kam ndjekur debatet që u zhvilluan pas mbledhjes së përbashkët të dy qeverive në Prizren. Për mendimin tim, një pjesë e madhe e deklaratave që u dhanë pas këtij takimi ishin të nxituara dhe sikur fjalët e fundit u thanë të parat. Si shqiptar i lindur në Luginën e Preshevës, ndihmën që u nda për maternitetin në Preshevë e kam kuptuar në shumë mënyra. Së pari, ndihma ishte simbolike dhe në vend që të falënderoheshin qytetarët e Kosovës dhe Shqipërisë për ndihmën që u nda, u ndoq reagimi emocional që dihet se pasohet me fjalë jo të matura, ngase ndihma u pa si ndihmë individuale e kryeministrit Rama dhe Thaçi, e jo si ndihmë e taksapaguesve të shtetit të Kosovës dhe Shqipërisë, dhe që kur kihet parasysh varfëria me çfarë rron kombi ynë në të dyja shtetet, megjithatë është veprim që duhet falënderuar. Mendoj se Kosova dhe Shqipëria duhet të mos bien në grackën që Serbia ka rënë në vitet kur filloi shpërbërja e ish-Jugosllavisë. Pra, e instrumentalizimit të pjesëve të kombit që rrojnë jashtë shtetit amë për nevoja të politikës ditore. Dhe, në fund, po e ilustroj gjendjen e këtyre viseve me fatin tim personal. Si fëmijë, në moshën dyvjeçare më vdiq mëma dhe jam rritur jetim. Jetimi kërkon drejtësi dhe padrejtësia e godet keq. Por, ne në Luginë të Preshevës ndoshta jemi të vetmit që kemi dy shtete amë, prandaj veprimet e vrullshme dhe emocionale nuk na ndreqin punë. Në anën tjetër, nëse dy shtetet tona amë e durojnë poshtërimin që na bëhet ne, atëherë kjo le t’u shërbejë për nder elitave politike që do të ndodhen në pushtet në kohët e ndryshme atje. Nuk e besoj se politikanët në Shqipëri dhe në Kosovë nuk e dinë se kur ka pasur shqiptari në Luginë të Preshevës, ndoshta ajo ka munguar edhe në vise qendrore të këtyre dy shteteve.

Cili është bashkëpunimi juaj me belgët?

Latifi: Bashkëpunimi im dhe marrëdhëniet e mia me shoqërinë belge janë të mira. Edhe këtu dy kombet që e përbëjnë Belgjikën, valonët dhe flamanët, janë mjaft të polarizuar, por në bisedat që kam pasur me miqtë e mi nga të dy krahët kurrë nuk kam dëgjuar që të përdoren fjalë të rënda, apo mozomakeq fjala luftë. Unë mendoj se natyra e mosmarrëveshjeve nuk u takon miteve nga e kaluara, por thjesht flamanët mendojnë se duke qëndruar bashkë në një shtet janë më të eksploatuar. Sa i përket bashkëpunimit, këtu është edhe një lehtësi, sepse Belgjika ndoshta është shteti më multikulturor në mbarë Evropën.

Si është organizimi i jetës kulturore në këtë pjesë të Belgjikës?

Latifi:Thënë të drejtën, pas përfundimit të luftës në Kosovë, bashkëpunimi ndërmjet mërgimtarëve ka pësuar rënie. Dhe, vërehet se njerëzit sikur më tepër u janë kthyer problemeve të jetës së përditshme. Së dyti, çarjet ideologjike ndërmjet shqiptarëve në mërgim gjithnjë e kanë dëmtuar bashkëpunimin ndërshqiptar. Këto ndarje amortizohen sado pak vetëm atëherë kur ka organizime të tilla kulturore, kur këtu ndodh ndonjë promovim librash apo manifestime të karakterit mbarëkombëtar, dhe aty është i ftuar ndonjë nga personalitetet e njohura kombëtare.

Nëse do të jepej mundësia të inkuadroheshe në ndonjë vend kyç në politikë në Luginën e Preshevës, do të ktheheshit atje?

Latifi:Nuk e besoj se një gjë e tillë mund të ndodhë. Nuk besoj se ndihmën time edhe do ta kërkonte dikush prej përfaqësuesve politikë të shqiptarëve atje.

Jeni edhe prind, mendoni se një ditë, po qe se ju nuk do të ktheheni, do të kthehen edhe fëmijët tuaj?

Latifi:Kohë më parë e kam përkthyer në shqip librin e profesor gjerman Thomas Majer «Identiteti evropian», që së shpejti do të botohet, apo ndoshta edhe është botuar tashmë. Tema e librit është identiteti evropian, si qendror dhe identitetet lokale që mund të ekzistojnë baras me identitetin qendror pa e dëmtuar njëri-tjetrin. Me këtë dua të them se nëse Evropa e vazhdon rrugën e bashkimit kështu siç është duke shkuar, fëmijët e mi në të ardhmen do të jenë evropianë në kuptimin e njëjtë sikur do të jenë edhe bashkëkohanikët e tyre në Kosovë dhe Shqipëri, pra të gjithë do ta kenë të përbashkët identitetin evropian, bashkëngjitur këtu edhe islamin evropian si pjesë të pandashme të këtij identiteti, me kusht që manifestimi i faktorit religjioz nuk do t’i tejkalonte kufijtë e sferës private. Pra, nga kjo del se çfarëdo lëvizje që ndodh brenda Evropës do të jetë lëvizje brenda një atdheu të përbashkët.

Për fund të kësaj interviste, do të më interesonte mendimi juaj pse shumë të rinj e të reja i janë larguar dhe po i largohen Preshevës, e bashkë me ata edhe shumë intelektualë?

Latifi:  Më parë, kur qëndroja kohë pas kohe në Evropë dhe kthehesha në vendlindje, bëja shaka me miqtë e mi atje. Ju thosha se isha atje ku vetëm gjatë qëndrimit transitor kam shumë më shumë të drejta se sa këtu që jetoj me shekuj! E di se pas heqjes së vizave, shumë azilkërkues e vërshuan Belgjikën. Kuptohet se u krijua gjendje e rëndë, por bota është hapur shumë dhe secili njeri kërkon kushte më të mira të jetës. Të mos harrojmë se vetëm nga viti 1990, rreth një miliard e gjysmë njerëz në botë e kanë braktisur fshatin dhe kanë ikur në qytete.

Sa u përket intelektualëve, në fillim të kësaj bisede e kam përmendur se jeta e njerëzve të ditur në një mjedis rrezikohet atëherë kur vjen në pyetje shprehja e mendimit të lirë për shumë çështje, pra sikur gjithnjë kërkohet që ai apo ajo të mendojë si masa dhe këtu fillon të zërë fill dëshpërimi dhe ftohja, por edhe izolimi nga një mjedis i caktuar. Shpesh më ndodh ta kujtoj thënien e shkrimtarit të madh gjerman Gëte: «Për njerëzimin njësoj të parrezikshëm janë njerëzit shumë të mençur dhe të marrët, për njerëzit më të rrezikshëm janë ata që qëndrojnë ndërmjet mençurisë dhe marrëzisë».